استاندارد در لغت به معنای نظم و قاعده و قانون و مفهوم هایی از این قبیل است. اما معنای آن در ارتباط با مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران که مسئولیت قانونی تهیه و تدوین استانداردهای ملی را عهده دار می باشد، عبارت است از: ( تعیین و تدوین ویژگی های لازم در تولید یک فرآورده و انجام یک خدمت با تبادل نظر و توافق جمعی صاحبان حق و نفع با روشهای مشخص شده )
استاندارد اجباری چیست؟
تولیدکنندگان و عرضه کنندگان اقلامی که اجرای استاندارد آنها به موجب قانون اجباری اعلام می گردد، موظف هستند که محصولات خود را منطبق با استاندارد ملی ذیربط تولید و عرضه نمایند .
استاندارد تشویقی چیست؟
برای تولید محصولی كه بارعایت استاندارد ملی مربوط اجباری نباشد ، پس از کسب مجوز از مؤسسه می توان از علامت استاندارد تشویقی استفاده نماید .
علامت استاندارد ایران
واحد های دارنده پروانه کاربرد علامت استاندارد ایران ( همانند گروه صنعتی صاعدی تولید کننده تجهیزات رختشویخانه صنعتی ) مجاز هستند که از علامت استاندارد ایران برای معرفی محصولات خود استفاده کنند و عدم رعایت ویژگی های استانداردهای اجباری مشمول پیگرد قانونی و ابطال پروانه کاربرد علامت استاندارد خواهد بود .
وظایف استاندارد چیست؟
براساس قانون اصلاح قوانین و مقررات مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران وظایفی که در زیر نوشته شده اند ، به عهده استاندارد می باشد :
- تعیین ، تدوین و نشر استانداردهای ملی
- انجام تحقیقات کاربردی به منظور تدوین استاندارد ، بالابردن کیفیت کالاهای تولیدی ، کمک به بهبود روش های تولید و کارایی صنایع
- ترویج استاندارد
- نظارت بر اجرای استانداردهای اجباری
- کنترل کیفیت کالاهای وارداتی مشمول استاندارد اجباری به منظور حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان داخلی و جلوگیری از ورود کالاهای نامرغوب خارجی
- کنترل کیفیت کالاهای صادراتی مشمول استاندارد اجباری و جلوگیری از صدور کالاهای نامرغوب به منظور حفظ بازارهای جهانی
- ترویج سیستم بین المللی یکاها ( SI ) به عنوان سیستم رسمی اوزان و مقیاس ها در کشور و کالیبره کردن وسایل سنجش
- آزمایش و تطبیق نمونه کالا با استانداردهای مربوطه ، اعلام مشخصات و اظهار نظر و صدور گواهی نامه لازم
- تائید صلاحیت آزمایشگاه ها ، بازرسان ، کارشناسان استاندارد و گواهی دهندگان نظام های مدیریت کیفیت و زیست محیطی
علامت استاندارد چیست؟
علائم استاندارد مصوب در شورایعالی استاندارد همگی به استثنای یک مورد دارای کادر اصلی به صورت S است که به مفهوم کلمه SAFETY ( ایمنی ) و علامت اختصاری STANDARD ( استاندارد ) است . طرح داخل علامت اصلی کلمه “ایران” است و در صورت وارونه نمودن علامت ، نام اختصاری مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به زبان انگلیسی ISIRI مشاهده می شود .
ویژگی یک استاندارد خوب چیست؟
ویژگی یک استاندارد خوب آن است كه با كمترین تاثیر خارجی به اجرا گذاشته شود. در وضعیت ایده آل یا بهینه به دلیل نیاز مبرم جامعه برای یافتن بهترین راه حل درباره یک مشكل، استاندارد ارائه می شود و سپس استفاده كنندگان بالقوه‌ای كه در تهیه استاندارد مشاركت داشته‌اند به مجرد انتشار، آن را به مورد اجرا خواهند گذاشت.
تجارب نشان داده است كه در عمل برخی از كشورها و به ویژه كشورهای در حال توسعه نسبت به اجرای استانداردها به عللی چون عدم اطلاع و آگاهی افراد در مورد استاندارد، عدم توافق با استاندارد، عدم توانایی در تطبیق با تغییرات سریع و كنار آمدن با پیامدهای ناشی از تغییرات، عدم وجود مزیت ویژه در بازار در قبال اجرای استاندارد و بالاخره عدم برخورداری از امكانات یا توانایی لازم برای كاربرد استانداردها از خود بی میلی نشان می دهند.
بنابراین لازم است تا در كشور ما نیز به این عوامل توجه شده و موسسه استاندارد با مشاركت دستگاه‌های مسئول به از میان برداشتن عوامل عدم كاربرد استانداردها اقدام كند.
كاربرد استانداردها تا حد زیادی به پایبندی به اصول هدایت كننده استاندارد سازی در فرایند تدوین، مراقبت و نگهداری اطلاعات به شرح زیر بستگی دارد:
- هدف از استاندارد سازی دستیابی به درجه مطلوبی از نظم در یک زمینه معین است، اهداف استاندارد سازی شامل مناسب بودن كالاها، خدمات و فرایندها، كنترل گونه‌های مختلف، قابلیت تغییر پذیری و سهولت در ارتباطات است كه با دستیابی به تمام یا برخی از این اهداف، استانداردسازی از مردم و محیط زیست حمایت كرده و باعث صرفه جویی كلی در مواد، انرژی و كاربرد نیروی انسانی می شود.
- استاندارد سازی یک فعالیت علمی و اقتصادی است كه نمایانگر تلاش آگاهانه جامعه و مبتنی بر همكاری تمام طرف‌های ذینفع و ذیربط از طریق فرایند اجماع است.
- بازبینی دوره‌ای استانداردها به منظور ملحوظ داشتن نوآوری های فناوری و در عین حال توجه به هر نوع مانعی در راه اجرای استانداردها بسیار ضرورت دارد.
- ایجاد رویه‌های اصولی برای ارزیابی مطابقت محصول با استاندارد مانند نمونه برداری، آزمایش و معیارهای انطباق كه از ضرورت برخوردار است.
در تدوین استانداردهای مربوط به استفاده از ابزارهای حقوقی برای اجرا باید دقت بسیار زیاد و توجه كافی به سطح صنعتی شدن و سایر قوانین حاكم در كشور صورت گیرد.
استاندارد چه موضوعاتی رادر بر می گیرد؟
به طور كلی استاندارد موضوعات گوناگونی را در برمی گیرد. دامنه این امر به هر چیزی كه در حیطه فكر و عمل انسان قرار دارد قابل گسترش است. استانداردها با موضوعات مختلف در زمینه‌ها و سطوح متفاوت تهیه می شوند. ارتباط بین جنبه، رشته و سطح استانداردها را معمولاً تحت عنوان فضای استاندارد مطرح می كنند. باید توجه داشت كه صرف نظر از محور سطح استاندارد، محورهای رشته و جنبه می توانند همگام با رشد و تكامل بشر بسیار گسترده شده و قابل افزایش باشند.
استانداردها دارای چهار سطح كلی هستند كه استانداردهای كارخانه ای یا شركتی، استانداردهای ملی، استانداردهای منطقه ای و استانداردهای بین المللی را شامل می شوند.
استانداردهای كارخانه‌ای یا شركتی توسط كارخانجات و به منظور استفاده در همان واحد تدوین می شوند كه از جمله استانداردهای كارخانه‌ای می توان به استانداردهای كارخانه‌ای توشیبا و ناسیونال در ژاپن و نیز در آلمان به كارخانه بوش اشاره كرد.
در برخی از مواقع كارخانجات، شركت ها یا تشكیلاتی كه در یک زمینه خاص فعالیت می كنند از طریق ایجاد یک جامعه یا انجمن، استانداردهایی را موسوم به استانداردهای شركتی یا جامعه‌ای تدوین می كنند كه برای مثال می توان به استانداردهای جامعه مهندسین خودرو، انجمن گاز آمریكا، انجمن مهندسان مكانیک آمریكا و … اشاره كرد.
بعضی از استانداردهای تدوین شده توسط این انجمن ها و جوامع تخصصی حتی به عنوان استانداردهای ملی انتخاب شده اند. متاسفانه در كشور ما اینگونه استانداردها به دلیل فقدان مجامع تخصصی كارا عملاً تدوین نمی شود. بنابراین كار تدوین كلی استانداردها بر عهده موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی گذاشته شده است. كه بالطبع مستلزم صرف وقت، هزینه و تلاش زیادی توسط موسسه مذكور خواهد بود.
استانداردهای ملی توسط موسسه استاندارد كشورها به عنوان مقام ذیصلاح تهیه می شوند. در تدوین استانداردها تمامی افراد علاقمند و ذینفع اعم از تولید كنندگان، مصرف كنندگان، اعضای مراكز علمی و فنی، مراكز تجاری و ادارات دولتی شركت دارند. استانداردهای ملی با توجه به شرایط مختلف اقتصادی، اجتماعی، علمی و فنی و نظایر آن تدوین می شوند.
از یک نظر می توان استانداردهای ملی را تامین كننده حداقل نیازمندی های یک فراورده یا خدمت دانست. كه البته با توجه به توان فنی و فرهنگ صنعتی در كشورهای مختلف، سطح این حداقل می تواند بسیار متغیر باشد. استانداردهای ملی از نظر اجرایی به دو دسته استانداردهای اجباری و تشویقی (داوطلبانه) تقسیم بندی می شوند.
استانداردهای اجباری استانداردهایی هستند كه در ارتباط مستقیم با ایمنی و بهداشت، محیط زیست یا تجارت خارجی می باشند و از نظر اجرا به صورت قانونی، اجباری اعلام می شوند.
استانداردهای تشویقی استانداردهایی هستند كه تولید كننده با توجه به توان بالای تولید و همچنین علاقمندی و موافقت خود، به صورت داوطلبانه تمایل به اجرای آن دارند. در كشورهای صنعتی به دلیل وجود توان فنی بالا، فرهنگ تولید و مصرف، رقابت و نظام صحیح عرضه و تقاضا، اجرای كلیه استانداردها به صورت تشویقی است، ولی در این كشورها نیز به رغم اجرای تشویقی كلیه استانداردها، برخی از اقلام به دلیل عدم رعایت نكات ایمنی و بهداشتی و مسائل تجارت مشمول استانداردهای اجباری قرار می گیرند.
به طور كلی می توان چنین اذعان كرد در كشورهایی كه دارای اقتصاد كنترل شده هستند، تقسیم بندی استاندارد به اجباری و تشویقی و تغییرات تعداد آنها بیشتر به چشم می خورد اما در كشورهای با اقتصاد آزاد اجرای استانداردها به صورت تشویقی و رقابتی است.
یکی از ضرورت‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی كشور، حركت به سمت اقتصاد باز است كه در این صورت باید نگرش به شیوه استاندارد كردن و نیز روش اجرای استاندارد تغییر یافته و متناسب با آن شود.
باید توجه داشت كه در اجرای اجباری یا تشویقی استانداردها سه عامل : خصوصیت خود استاندارد، وضعیت و سیاست موسسه استاندارد و الگوی اقتصاد كشور نقش آفرینی می كنند.
عواملی نظیر موقعیت جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، نوع تولید و مصرف كالاها سبب می شود تا بعضی از كشورها به صورت مشترک اقدام به تدوین استانداردهای منطقه‌ای كنند كه به این نوع استانداردها، استانداردهای منطقه‌ای اطلاق می شود. به عنوان نمونه‌ای از این گونه استانداردها می توان به استانداردهای سازمان منطقه‌ای آفریقا برای استاندارد كردن، سازمان عربی استاندارد كردن و مترولوژی و كمیته اروپایی برای استاندارد كردن اشاره كرد.
امروزه روند رشد صنعت و تجارت و همچنین تحولات علمی و اجتماعی در جهان به گونه‌ای است كه كشورها را بیش از پیش به هم وابسته كرده است و در راستای این رشد به منظور هماهنگی و برقراری ارتباط‌های لازم، مسلماً مشكلات فنی زیادی نیز مطرح می شود. در این زمینه استاندادرهای بین المللی می تواند نقش بسیار مهمی برای سهولت ارتباط و رفع مشكلات فنی ایفا كند. با تدوین یک استاندارد بین المللی یک فعالیت بین المللی شكل می گیرد و بنابراین تمامی كشورها باید در تدوین این گونه استانداردها شركت فعال داشته و به آن توجه لازم بكنند. مهمترین سازمانی كه وظیفه تدوین استانداردهای بین المللی را بر عهده دارد، سازمان بین‌المللی استاندارد (ایزو) است. سازمان‌های دیگری نیز وجود دارند كه در برخی از زمینه‌های خاص مبادرت به تدوین استاندارد می كنند كه از جمله می توان به كمیسیون بین‌المللی الكتروتكنیک و همچنین كمیسیون مقررات مواد غذایی اشاره كرد.
عضویت كشورها در تدوین استانداردهای بین المللی سبب اطلاع از آخرین وضعیت و پیشرفت‌های حاصل از فناوری ها می شود. چنانكه قبلاً نیز ذكر شد موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران نیز در كمیته‌های مختلف تدوین استانداردهای سازمان بین المللی استاندارد عضویت داشته و با حضور موثر و قوی علمی و كارشناسی خود می تواند منافع قابل توجهی از جمله ارائه آگاهی های به روز شده در مورد فناوری های مختلف و انتقال آنها به داخل نصیب كشور كند.
مزایای به كارگیری استاندارد چیست؟
مزایای به کارگیری استاندارد را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- ایجاد سیستم های مدیریت زیست محیطی كه منجر به حفاظت بیشتر از محیط زیست می شود.
- به حداقل رسانیدن موانع غیر تعرفه ای تجاری و تسهیل تجارت بین المللی با توجه به بها دادن بیشتر به محیط در سازمان ها.
- جلب مشتریان بیشتر و افزایش سهم بازار در سطح بین المللی.
- افزایش رعایت مقررات و قوانین مربوط به محیط زیست.
- استفاده بهینه از منابع طبیعی.
- تسهیل تجارت بین الملل.
- ایجاد ارزش افزوده بیشتر برای سازمان.